Symboliek van wijn in de Bijbel

Symboliek van wijn

Symboliek

In de Bijbel wordt regelmatig op symbolische wijze over alledaagse thema’s en gebruiksmiddelen gesproken.

Een symbool is een samenvoeging van een waarneembaar teken en dat wat het voorste[1] [2]. Religieuze symbolen openen een diepere dimensie van de werkelijkheid. Het wordt vaak gebruikt om te verwijzen naar iets wat nog verborgen is. Als een middel om een diepere laag in het leven te openen grijpt een symbool dingen, gebeurtenissen of personen aan om een verborgen innerlijke werkelijkheid te ontsluiten. Het brengt middels een woord of een beeld een verdieping in de menselijke ervaring.

Een groep van mensen kan met elkaar besluiten dat een fenomeen ergens symbool voor kan staan. Als dit fenomeen dan religieus ingezet kan worden en als ze de kracht heeft om te integreren in een gemeenschap van mensen dan  kan gesproken worden van een symbool. Het symbool is daarmee dan sociaal ingebed. Verdwijnt de sociale inbedding dan sterft ze weer af. Dit betekent dat ook trends bruikbaar zijn als symbool. Het hoeft dan ook niet zo te zijn dat symboliek alleen gebeurtenissen uit het verleden wil laten herinneren, ze wil juist heel actueel zijn.

De betekenis van een symbool is dan ook nooit eenduidig, maar complex qua inhoud[3]. “Symbolen hebben een open structuur, waarin de hoorder haar verwachtingen, wensen, verlangens kan ‘binnenbrengen’ ofwel die haar behoefte zo aanspreken, dat zij zichzelf kan uitdrukken. Er zijn vele symbolen waarin men zich kan uitdrukken, waarin men eigen voor-ervaringen kan inbrengen.”[4]

Een symbool kan een mens tot stilstand en tegelijkertijd in beweging brengen. Verderop in de scriptie zal worden uitgelegd dat ook wijn een middel kan zijn tot innerlijke reflexiviteit en openheid. Wijn als symbool kan als middel worden gezien om het eigen innerlijk met al haar zwakke, gebroken en sterke aspecten open te leggen. “Met symbolen reiken we verder dan het ogenblik waarop een mens leert praten en denken in taal.”[5] Het zet aan tot kritisch denken over jezelf.

Religieuze symboliek kan naast de positieve opbouwende krachten die het in mensen laat ontdekken, ook het fragmentarisch karakter van het leven duiden. “Sie verweisen in “ironischer Gebrochenheit”, auf das fehlende Ganze!”[6]  Het is ‘bestimmbar’ en ‘unbestimmbar’. Soms is het inzicht in het leven incompleet en kan het tot vertwijfeling leiden. Onsamenhangende beelden op jezelf, de wereld en religie kunnen de overhand hebben. Symboliek wil helpen het incomplete, gebutste leven positieve energie te geven.

In gebrokenheid dragen christelijke symbolen altijd eschatologische signalen van hoop uit[7]. Een symbool kan in een aardse verschijning iets openbaren van het eeuwige zijn. Het wordt een ontmoeting tussen het daar en het hier, tussen het eeuwige en het tijdelijke, het hemelse in het aardse. Kan de Bijbelse God door de symboliek van wijn laten zien hoe verrukkelijk Hij is?

Symboliek van wijn

Om de diepgang achter de symbolen die bij de wijnstok behoren beter te begrijpen, zou men de plant en  de wijngaard in haar volle ontwikkelde pracht en glorie moeten leren kennen.
Bij het bestuderen van de symboliek van wijn voor inwoners uit een niet-wijn producerend land is het van belang om te weten wat voor rol wijn speelt in landen waar het wel gemeengoed is. Waar wijn, veel meer dan in Nederland, een onderdeel is van het dagelijks leven.

Inwoners uit noordelijke landen kunnen zich moeilijk inleven in de afhankelijkheid en verbondenheid van het leven met de vrucht van de wijnstok in het oude midden oosten. De meeste families bezaten in Israel op eigen grond wijnstokken. Een dergelijk bezit, wat vaak van ouders op kind werd doorgegeven, werd met hand en tand verdedigd[8]. Een gezonde wijngaard was een teken van zegen van God voor diegene die zich aan de Joodse wetten hield[9]. Wijn behoorde als symbool van welstand en vruchtbaarheid tot de zegeningen van het beloofde land(Deut. 7:13). Het was dan ook een onderdeel van de eerste levensbehoeften.

Sirach 39:26

“De eerste levensbehoeften van een mens zijn
water, vuur, ijzer en zout,
tarwebloem, melk en honing,
druivensap, olijfolie en kleding.”

Wijn en brood mochten daarom in het oude Israel niet ontbreken in een voorspoedig leven, indien dit wel het geval was dan was het een teken van ongeluk.

In de hiernavolgende beschrijving over de symboliek van wijn wordt duidelijk dat wijn symbool staat voor leven. In de druif was een symbool van het leven te vinden, ‘In vite vita’ [10].

Of zoals het boek Jezus Sirach zegt: als levenswater is wijn.
Sirach 31:27 en 28
“Wijn is leven voor een mens
als je hem met mate drinkt.
Wat is het leven zonder wijn?
Wijn werd al in het begin gegeven om vreugde te schenken.
Als je hem op het juiste moment en met mate drinkt,
geeft hij blijdschap en vreugde.”

Buitenbijbelse symboliek van wijn

In de geschiedenis van godsdiensten speelt wijn als de opwekker van het (religieuze) gevoelsleven een niet te onderschatten rol. Ook buitenbijbelse bronnen kennen de opwekkende kracht van wijn[11].
Sinds het eerste begin weet de mens dat bedwelmende drank een weg naar extase kan openen[12]. De Egyptenaren noemden wijn het symbool van dronkenschap. Evenals bij de Grieken en de Romeinen kon door dronkenschap de drinker deel worden van een leven met de goden.

Wijn was een symbool van nieuw begin, een wederopstanding. De wijnranken, die slingerend omhoog hun weg zochten, symboliseerden in veel Egyptische begrafenisscènes de herrijzenis uit de dood. Dit is ook bij de verering van de Griekse God Dionysus (=Bacchus) terug te vinden[13]. De God van de wijncultuur is de verlosser, die het leven van zorgen bevrijdt en met levenskracht bewerkt[14].

Wijn was ook een teken van inspiratie en wijsheid. Na het drinken van wijn gaan mensen immers de waarheid spreken[15].
In Sumerië werd de kracht van de vrucht van de wijnstok vergeleken met de opwekkende kracht van kruiden. Het teken voor leven was daar het wijnblad.

Ook in de Bijbel worden overwegend positieve elementen aan het symbool wijn gekoppeld, zoals de goedheid van God, vrede, liefde en levensvreugde. Overigens is het in het gehele oude Midden-Oosten gebruikelijk om de daar veel voorkomende wijnstok een symboliek toe te kennen voor welstand, vrede, rijkdom en een gezegend leven[16].

Wijn als symbool van zegening

Wijn als symbool van welstand en vruchtbaarheid behoorde tot de zeven zegeningen van het beloofde land(Deut. 7:13). Wijn mocht samen met melk, honing en olie niet ontbreken in de lijst van producten van het beloofde land. Na de verkenning van het beloofde land namen de verspieders een enorme druiventros mee. Hiermee was wijn het symbool van het land dat overvloeide van melk en honing. Geen wonder dat er later bij de ingang van de tempel twee kolossale gouden druivenornamenten stonden[17].

Wijn was bij uitstek een symbool van de zegeningen van God. Het vullen en overvloeien van de drinkbekers was een teken van rijke zegen[18]. Als Isaak zijn zoon Jakob zegent wordt tijdens het uitspreken van de zegen de rijkdom van wijn en koren tezamen genoemd (Gen. 27: 28, 37).

De nakomelingen van Isaak werden vele eeuwen later gezien als een wijnstok welke door God is verpoot uit Egypte en geplant is in Kanaan. God kan vanaf dat moment gezien worden als de wijnbouwer. Israel is dan de wijngaard, waarin de wijnstok weelderig groeide, omdat deze gelegen was aan water (Ez.  19:10). Een goed verzorgde wijngaard was het symbool voor het volk van God, de ‘vinea electa’.

God vroeg dan ook een goede zorg en aandacht van de plant. Indien dit achterweg bleef dan had het onherroepelijk verwildering tot gevolg. De edele soort veranderde dan binnen de kortst mogelijke tijd in een wilde wingerd. “Ik heb je geplant als een edele druif, een prachtige stek, maar wat ben je geworden? Een verwilderde wijnstok, woekerende ranken!” (Jer. 2:21)

In psalm 80 klinkt ook een klacht over een slecht verzorgde wijngaard. Een wilde rank bracht zure vruchten voort, de zegen bleef achterwege.
In het hebreeuws is onderscheid te maken tussen goede sorek druiven en slechte b’uskim druiven. Goedheid, gerechtigheid en rechtsbetrachting staan voor de goede druiven de sorek. De zure druiven zijn de b’uskim, wat staat voor rechtsverkrachting en slechtheid (Ez. 19: 11- 14).

Theologisch gezien is het gebruik van de wijngaard ambivalent[19]. In de meeste gevallen staat de wijngaard symbool voor een ongeschonden of niet beschadigde verhouding met God. Als de relatie goed is, brengt een rank een rijke hoeveelheid vruchten voort.

De woordstam van het woord druif is in het hebreeuws eshkol. Wat letterlijk rank waaraan de druiven groeien betekent.  De druiven zijn als het ware de kinderen van de rank. Tegelijkertijd kan de woordstam van het woord druif shakol betekenen, een synoniem voor kinderloosheid.  Zonder de goede verzorging verliest een wijnstok snel zijn waarde, de zegen van God blijft uit. De goddeloze of onoprechte mens wordt vergeleken met een druivenstok die zijn druiven laat vallen (Job 15:32). Naast de hoop boezemt de symboliek over de wijngaard dan ook angst in[20]. Wijn heeft daarom een opwekkende maar ook een dreigende zijde. Als een rank geen kinderen (vrucht) draagt kan hij omver gehaald worden.

God toont echter genade door de planten in de wijngaard  opnieuw kansen te bieden: “Hij vertelde hun deze gelijkenis: ‘Iemand had een vijgenboom in zijn wijngaard geplant en ging kijken of de boom vrucht droeg, maar hij vond geen vijgen. 7 Hij zei tegen de wijngaardenier: “Al drie jaar kom ik kijken of die vijgenboom vrucht draagt, maar tevergeefs. Hak hem maar om, want hij dient tot niets en put alleen de grond uit.” 8 Maar de wijngaardenier zei: “Heer, laat hem ook dit jaar nog met rust, tot ik de grond eromheen heb omgespit en hem mest heb gegeven, 9 misschien zal hij dan het komende jaar vrucht dragen, en zo niet, dan kunt u hem alsnog omhakken.” (Luk. 13:6 – 9)[21]

Een oprechte houding tot God is als onvervalste wijn (Jes. 1:22) [22]. Een zuiver leven staat gelijk aan zuivere wijn. Wijn is als het teken van geestelijke gaven voor de mens die de weg van het inzicht wil betreden[23]. Zo heeft de wijsheid de wijn al gemengd en roept op deze te drinken (Spr. 9:2).

Verderop in deze scriptie wordt uitgewerkt dat Jezus op de bruiloft in Kana water veranderde in wijn. De wijn die Jezus gemaakt heeft zal werkelijk onvervalst zijn geweest!

Wijn als symbool van vreugde, liefde en hoop

De meeste families in Israel hadden op hun eigen grond wijnstokken. Als teken van zegen, voor een rechtvaardig en puur leven, kon men vredig onder de wijnstok en vijgenboom verkeren. Het eten en drinken van eigen druivenstok was dan ook een teken van voorspoed [24] [25].  De wijnrank en de wijngaard zijn dan ook symbolen om rust en geborgenheid tot uitdrukking te brengen (Micha 4:4 en Zach. 3:10).

In de Bijbel is wijn dé drank die mensen plezier geeft[26].  God is het die de mensen wijn geeft om het hart te verblijden.
Psalm 104: 15
“Zo zal hij brood winnen uit de aarde
en wijn die het mensenhart verheugt,
geurige olie die het gelaat doet stralen,
ja, brood dat het mensenhart versterkt.”

Wijn is hét teken van levensvreugde voor goden en mensen. Richteren 9:13 “Toen vroegen ze het aan de wijnstok: ‘En u, wilt u onze koning zijn?’ Maar de wijnstok antwoordde: ‘Zou ik ophouden mijn sap af te staan dat goden en mensen verblijdt, om wat te wuiven boven andere bomen uit?”

Juist door het gebruik van wijn wordt een vreugdevolle relatie tussen God en mensen en mensen onderling aan het licht gebracht. De eerstelingenoffers, de plengoffers en de gemeenschapsmaaltijden waarbij wijn een vast onderdeel vormde, waren vreugdevolle onderdelen van de heiligencultus (Deut. 14:26)[27].

In Hooglied staan wijn, wijngaard en wijnstok, zonder hun concrete functie te verliezen, in dienst van de verbeelding van de liefde tussen twee mensen, tussen vriend en vriendin. Twee geliefden die genieten van elkaar en de zoete wijn[28].
Hooglied 7
“7 Wat ben je mooi, wat ben je bekoorlijk,
liefde en verrukking, dat ben jij.
8 Als een palm is je gestalte,
je borsten zijn als druiventrossen.
9 Ik dacht: Laat ik die palm beklimmen,
ik wil zijn bladeren grijpen.
Laten jouw borsten
als trossen van de wijnstok zijn,
je adem als de geur van appels,
10 je tong als zoete wijn
waarin mijn kussen baden,
mijn lippen en tanden gedompeld zijn.
11 Ik ben van mijn lief,
en hij verlangt naar mij.
12 Kom, mijn lief,
laten we het veld in gaan,
en tussen de hennabloemen slapen.
13 Laten we de wijngaard in gaan, morgenvroeg,
en kijken of de wijnstok al is uitgebot,
zijn bloesems al ontloken zijn,
de granaatappel al bloeit.
Daar zal ik jou beminnen.”

Voor het eerst in de geschiedenis wordt de wijngaard het symbool voor van romantiek[29]. Later is het zoete van wijn door kerkvaders vertaald als de liefdevolle verhouding tussen God en de mensen[30].

In wijn is de ultieme symboliek te vinden van een God die de mensen hoop wil geven. Zo is wijn voor Joden in ballingschap een symbool van de toekomstverwachting van terugkeer uit de ballingschap. Ooit zal iedereen bij God in vrijheid de mogelijkheid hebben om wijn en melk te kopen zonder betaling (Jes 55:1). Er is dan ook een eschatologische betekenis bij het gebruik van wijn te ontdekken. Er is een maaltijd klaar gemaakt welke de komende vrede en Gods zegen zullen symboliseren.

Jesaja 6
“Op deze berg richt de HEER van de hemelse machten
voor alle volken een feestmaal aan:
uitgelezen gerechten en belegen wijnen,
een feestmaal rijk aan merg en vet,
met pure, rijpe wijnen.”

In het nieuwe testament wordt middels een gelijkenis van nieuwe zakken door Jezus verduidelijkt  hoe door zijn persoon het koninkrijk van God nabij is gekomen (Math. 9:14-17)[31] [32]. Ook bij de bruiloft in Kana ligt Jezus een tipje van de sluier op als verwijzing naar het komende vrederijk[33]. Jezus laat op dat moment zien dat hij de ware wijnstok is, hij brengt een zuivere wijn voort. Wie in hem zal blijven zal ook veel vrucht dragen.

De kerkvaders en de symboliek van wijn.

De eerste kerkvaders bespraken met veel enthousiasme wijn en diens symbolische betekenis. Vaak verwijzen kerkvaders naar wijn als een voortreffelijk middel voor lichaam en ziel en een bron van vreugde en mildheid. Clemens van Alexandrië (150-215) ontdekte ook de positieve werking van wijn:
“das Heilmittel des Weinstocks der nicht nur die Kräfte belebt, sondern auch freundlich gegen Gäste, gütig gegen Freunde und milde gegen Diener stimmt…”[34]

Het hoogtepunt van symbolische vergelijkingen over wijn is voor de kerkvaders de innige gemeenschap met Jezus. Met als ultieme uitspraak: “Ik ben de wijnstok en jullie zijn de druiven.” (Joh. 15:5)[35]

Origenes (185-254) geeft in zijn uitleg aan dat in de symboliek rond wijn en wijnstok de relatie met betrekking tot Christus verdiept wordt. Allereerst geeft hij een prachtige, bijna mystieke beschrijving van het product wijn, de druif, de geur en de zoetheid. Hij beschouwt het als een kostelijke, bedwelmende drank die gedronken wordt op het grote feest dat straks zal aanbreken. Christus is degene die de heerlijkste wijnen voor de mensheid kan bereiden.  “Das Wort gewährt denen, für die es zum ‘wahrhaftigen Weinstock’ sich macht, nicht vom ersten Anfang an reife und süße Trauben und gibt ihnen nich sofort als ‘milder Wein’, der ‘des Menschenherz erfreut’, sondern zuerst sproßt es ihnen nur in der Blüte die Süßigkeit des Duftes, damit die Seelen in den Anfängen durch die Lieblichkeit seines Wohlgeruches eingeladen, nachher die Bitterkeit der Anfechtungen zu ertragen vermöchten. Und erst dann gewährt es ihnen die Süßigkeit der Reife, bis daß es sie zuletzt hinführe zu den Keltern, wo das ‘Blut der Traube’ vergossen wird, das ‘Blut des neues Bundes’, das droben am festlichen Tage getrunken werden mag, wo das Große  Gastmahl bereitet ist.

Das ist der Wein, der von jenem Weinstock geerntet wird, welcher sprach: ‘Ich bin der wahre Weinstock’; der Wein, den der himmlische Vater, der wahre Weingärtner, auspreßt.”[36]
Justinus de Martelaar (100-165) ziet in de zegen van Jakob voor Juda al een verwijzing naar Christus, die door het druivenbloed alle gelovigen rein zal wassen[37].
Gen 49:11
“10 In Juda’s handen zal de scepter blijven,
tussen zijn voeten de heersersstaf,
totdat hij komt die er recht op heeft,
die alle volken zullen dienen.
11 Aan een wijnstok bindt hij zijn ezel,
aan een wingerd het jong van zijn ezelin,
in wijn wast hij zijn gewaad,
in druivenbloed zijn bovenkleed.
12 Zijn ogen fonkelen door de wijn,
zijn tanden zijn wit van de melk.”

Voor Ambrosius (339-397) ontwaart in de eucharistie een symbolische betekenis van wijn. Door het drinken van de wijn ontstaat een beleving van nuchtere dronkenheid. “Wer sich am Wein berauscht, schwankt und taumelt, wer aber trunken wird von Heiligen Geist, ist in Christus eingewurzelt. Wunderbare Trunkenheit, die den Geist nüchtern macht.”[38]

Al duizenden jaren lang kan wijn met enthousiasme en passie de innerlijk beleving tot bloei laten komen. Zo is bij de middeleeuwse mystici de bedwelming door wijn een symbool van de vervulling en vereniging met God. Zo spreekt Mechtild van Magdeburg (1207-1294) over de bruid die dronken zal zijn bij de aanblik van het edele gezicht[39]. Hierop kan de hebreeuwse uitdrukking voor wijnrank ‘Zemarah’ betrokken worden, wat gezang of melodie betekent. Dit verklaart dat de druif dat plantendeel van de wijnrank is, welke de in de stam opstijgende sappen bewaart en omvormt totdat ze rijp is om geoogst te worden.

In dezelfde verhouding staat de melodie tot het woord muziek. Gevoelens en ervaringen die in de menselijke geest nog niet tot volledige uitdrukking kunnen komen, bereiken als op vleugels door muziek de rijpheid, om dan in ‘begeisterung’ het woord te vinden.
“Die Melodie is die sanft sich hinwindende Rebe, die auf ihrem Tongewinde das begeisterte Wort als Frucht darreicht.”[40]  Zowel muziek als wijn brengen een beleving voort die vanuit het diepste binnenste komen. Beide zijn ervaringen welke tenslotte tot God te herleiden zijn. Zoals de druif zich verhoudt tot het ten volle genieten van een verrukkelijke wijn, zo verhoudt  zich de melodie tot de diepste gevoelens die door een songtekst tot uitdrukking worden gebracht.

Wijn en muziek geven beide uitdrukking aan het binnendringen van het transcendente in de aardse werkelijkheid. Zo is ook wijn in de aardse werkelijkheid een verwijzing naar het wezen van God. Zoals eerder geconcludeerd, openbaart een symbool iets van het eeuwige zijn in een aardse verschijning. Een ontmoeting tussen het daar en het hier, tussen het eeuwige en het tijdelijke. Het hemelse in het aardse[41].

Irenaeus (140-202) herkende in de liturgische vermenging van water en wijn een symbool van de vereniging van de goddelijkheid en de menselijkheid van Christus[42].
Wijn staat symbool voor de innige gemeenschap met Jezus welke intense vreugde geeft.

Joh. 15:1-11 1 “Ik ben de ware wijnstok en mijn Vader is de wijnbouwer. 2 Iedere rank aan mij die geen vrucht draagt snijdt hij weg, en iedere rank die wel vrucht draagt snoeit hij bij, opdat hij meer vruchten draagt. 3 Jullie zijn al rein door alles wat ik tegen jullie gezegd heb. 4 Blijf in mij, dan blijf ik in jullie. Een rank die niet aan de wijnstok blijft, kan uit zichzelf geen vrucht dragen. Zo kunnen jullie geen vrucht dragen als jullie niet in mij blijven. 5 Ik ben de wijnstok en jullie zijn de ranken. Als iemand in mij blijft en ik in hem, zal hij veel vrucht dragen. Maar zonder mij kun je niets doen. 6 Wie niet in mij blijft wordt weggegooid als een wijnrank en verdort; hij wordt met andere ranken verzameld, in het vuur gegooid en verbrand. 7 Als jullie in mij blijven en mijn woorden in jullie, kun je vragen wat je wilt en het zal gebeuren. 8 De grootheid van mijn Vader zal zichtbaar worden wanneer jullie veel vrucht dragen en mijn leerlingen zijn.
9 Ik heb jullie liefgehad, zoals de Vader mij heeft liefgehad. Blijf in mijn liefde: 10 je blijft in mijn liefde als je je aan mijn geboden houdt, zoals ik me ook aan de geboden van mijn Vader gehouden heb en in zijn liefde blijf. 11 Dit zeg ik tegen jullie om je mijn vreugde te geven, dan zal je vreugde volkomen zijn.”

Vanuit het voorafgaande is te concluderen dat wijn enerzijds een geschenk is van God en een vrucht van de menselijke inzet en anderzijds dat wijn van oudsher een symbool is van de eenwording van God en mensen. De mens schonk God in de oud testamentische periode middels een plengoffer symbolisch zijn eigen leven[43]. God laat de mens vervolgens deelgenoot worden van zijn eigen volheid in het offer dat hij bracht door Jezus Christus.

Iedereen mag drinken van de drank van de ware wijnstok.

Er zijn drie mogelijkheden waarom Jezus zich de ware wijnstok noemt. Een eerste interpretatie is dat in Jezus is al het goede vervuld. Jezus vormt een goede uitloper van het volk Israel welke vrucht gaat dragen. Hij is het beste wat God uit het volk heeft doen laten voortkomen. Een volgende mogelijkheid is dat deze tekst bezien moet worden vanuit het oogpunt van het hellenisme. In de hellenistische wereld wordt Dionysos ook als wijnstok omschreven. Vanuit dit perspectief kan worden gezien dat Jezus zichzelf omschrijft als een wijnstok die beter is dan die uit de hellenistische traditie[44].

Tenslotte is er de mogelijkheid dat deze uitspraak bezien moet worden vanuit het kader van een joodse groepering die door Johannes de Doper beïnvloed was. Voor hen was de wijnstok het symbool van de levensboom. Zij omschreven de wijnstok als hét symbool der onsterfelijkheid, of als de boom die heling geeft. De levensboom is daarmee ook een verwijzing naar het paradijs. De toegang voor het paradijs is voor ons mensen afgesloten,maar God haalde de levensboom uit het paradijs en plaatste hem in deze wereld. Omdat deze nu buiten het paradijs is aangeplant kan iedereen met de levensboom in aanraking komen en de kracht van het paradijs ervaren[45].

Het wonder in Kana

Zoals eerder benoemd was Jezus, zoals iedereen in zijn tijd, zo met wijnbouw vertrouwd dat hij in parabellen over wijn kon spreken.  Het is geen toeval dat Jezus in zijn gelijkenissen gebruik maakt van termen uit de wijnbouw. Jezus had in zijn vergelijkingen ook voor de olijfboom kunnen kiezen. De vrucht van de wijnstok is echter veelvuldig gebruikt in het Oude Testament en voor velerlei uitleg vatbaar.  De toehoorders waren bekend met het gebruik en de productie van wijn[46].

Zo zijn er vijf gelijkenissen van Jezus waarin wijn een prominente rol speelt:

De vijgenboom in de wijngaard. (Lk. 13:6-9)
De werkers in de wijngaard. (Mat. 20:1-16)
Nieuwe wijn in oude zakken. (Maat. 9:17)
De zonen die in de wijngaard moesten werken. (Mat. 21:28-32)
De boze wijnbouwer. (Mat. 21:33-41, Mar. 12:1-11, Luk. 20:9-18)

Een indrukwekkend gebruik van wijn is tijdens het eerste wonder van Jezus in Kana in Johannes 2.  

“1 Op de derde dag was er een bruiloft in Kana, in Galilea. De moeder van Jezus was er, 2 en ook Jezus en zijn leerlingen waren op de bruiloft uitgenodigd. 3 Toen de wijn bijna op was, zei de moeder van Jezus tegen hem: ‘Ze hebben geen wijn meer.’ 4 ‘Wat wilt u van me?’ zei Jezus. ‘Mijn tijd is nog niet gekomen.’ 5 Daarop sprak zijn moeder de bedienden aan: ‘Doe maar wat hij jullie zegt, wat het ook is.’ 6 Nu stonden daar voor het Joodse reinigingsritueel zes stenen watervaten, elk met een inhoud van twee à drie metrete. 7 Jezus zei tegen de bedienden: ‘Vul de vaten met water.’ Ze vulden ze tot de rand. 8 Toen zei hij: ‘Schep er nu wat uit, en breng dat naar de ceremoniemeester.’ Dat deden ze. 9 En toen de ceremoniemeester het water dat wijn geworden was, proefde – hij wist niet waar die vandaan kwam, maar de bedienden die het water geschept hadden wisten het wel – riep hij de bruidegom 10 en zei tegen hem: ‘Iedereen zet zijn gasten eerst de goede wijn voor en als ze dronken zijn de minder goede. Maar u hebt de beste wijn tot nu bewaard!’ 11 Dit heeft Jezus in Kana, in Galilea, gedaan als eerste wonderteken; hij toonde zo zijn grootheid en zijn leerlingen geloofden in hem.
12 Daarna ging hij naar Kafarnaüm, met zijn moeder, zijn broers en zijn leerlingen, en daar bleven ze een paar dagen.”

In Kana, een klein dorp op zo’n 5 kilometer afstand van de woonplaats van Jezus, vond een bruiloft plaats. Feesten waren hoogstwaarschijnlijk een welkome afwisseling in de dagelijkse levensbeslommeringen. Reeds lang voor de bruiloft werden de gasten uitgenodigd en daarna kort voor de bruiloft nog eens. Een uitnodiging afslaan was ondenkbaar. Het was gebruikelijk dat het feest in het huis van de bruidegom plaats vond. Zeven dagen en soms twee weken lang kwamen de gasten ’s avonds feest vieren. Overdag werden de dagelijkse werkzaamheden voortgezet.
De bruid en bruidegom waren waarschijnlijk bekenden van Jezus. Dat Jezus de uitnodiging aannam betekent dat hij zich met de gebruikelijke etiquette inliet en dat hij met zijn leerlingen onder de mensen wilde zijn[47]. 
Tijdens het feest attendeert Maria Jezus er op dat de wijn op raakt. Iets wat ondenkbaar is, een feest in het oude Israel zonder wijn is geen feest[48]. Waarschijnlijk was er van tevoren wel voldoende wijn ingekocht, het was immers bekend hoeveel genodigde gasten er aanwezig waren. Het moet een grandioos feest geweest zijn waarin de wijn rijkelijk vloeide.  

Jezus voorkomt middels zijn eerste openlijke daad een catastrofe voor het bruidspaar. Een dreigende afgelasting van het feest wordt door Jezus omgezet in een uitbundige voortzetting. Jezus redt op verzoek van zijn moeder de vrolijkheid door circa 600 tot 700 liter water in wijn te veranderen. Jezus reageert nogal direct op de vraag van zijn moeder Maria: “vrouw, wat wilt u van me? Mijn ure is nog niet gekomen” (Joh. 2:4) Een struikeltekst, een ingepaste zin die ogenschijnlijk niet in de verhaallijn past. Ondanks dat Jezus nog niet wil laten zien wie hij is, komt hij wel in actie. Een uitleg kan zijn dat hij in deze daad een voorproefje geeft van het herstel van Gods liefde voor de mens.

Toen de wijn bijna op was, zei de Maria tegen hem: ‘Ze hebben geen wijn meer.’ 4 ‘Wat wilt u van me?’ zei Jezus. ‘Mijn tijd is nog niet gekomen.’

In Johannes. 7:3-6 geeft Jezus, ondanks het verzoek van de omstanders, nogmaals aan dat zijn ure nog niet gekomen is. “Daarom spoorden Jezus’ broers hem aan: ‘Blijf toch niet hier, ga naar Judea; dan zien ook je leerlingen het werk dat je doet. 4 Niemand doet toch iets in het geheim als hij bekend wil worden. Als je dit soort dingen doet, laat je dan zien aan de wereld.’ 5 Ook zijn broers geloofden namelijk niet in hem. 6 Maar Jezus zei: ‘Mijn tijd is nog niet gekomen, voor jullie is elke tijd goed.”
Pas in de tuin van Gethsemane geeft Jezus aan dat de ure gekomen is. (Joh. 17:1) “Daarna sloeg Jezus zijn ogen op naar de hemel en zei: ‘Vader, nu is de tijd gekomen, toon nu de grootheid van uw Zoon, dan zal de Zoon uw grootheid tonen”

De herstelde bruiloft in Kana is daarom een symbool van herstel van liefde. Mogelijk dat door het gebruik van de reinigingsvaten het herstel van de liefde door Jezus met de mens versterkt wordt.
Een interpretatie van de reden waarom Jezus een dergelijke grote hoeveelheid wijn maakte is dat hij leven in overvloed wil geven. Wijn is voor Jezus het symbool van vreugde, volheid en de van hem afkomstige liefde. Het is voor hem dé levensdrank[49]. God schenkt de beker voor de mens tot rand toe vol.

Psalm 23 : 5
“U nodigt mij aan tafel
voor het oog van de vijand,
u zalft mijn hoofd met olie,
mijn beker vloeit over.”

Uit vaten met water voor de joodse rituele reiniging komt een enorme hoeveelheid wijn tevoorschijn[50]. Water dat klaar stond om de voeten van de gasten te wassen wordt door toedoen van Jezus veranderd in iets feestelijks. Jezus toont een God die vreugde wil. Met dit bijzondere wijnwonder toont Jezus hoop, de Messiaanse tijd is aangebroken! Jezus wil de feestgangers de boodschap meegeven dat er een betere tijd (wijn) in het verschiet ligt. Dit is een teken van de wijn die zal worden gedronken in het rijk van de Vader.

Het wonder is echter ook een teken van het nabijgekomen  koninkrijk van God. Op de bruiloft in Kana verwijst de overvloedige verandering van water in wijn op de toekomstige maaltijd bij de Bruidegom. Het betreft nu nog een voorproefje van het rijk dat straks zal aanbreken in de onvergankelijke hemelse volheid[51].

“In het teken van Kana ligt de hele intentie van het werk van Jezus samengevat: Deze wereld moet paradijs worden… … Er komt een moment waarop de feestvreugde en het plezier binnenstromen in onze weerbarstige werkelijkheid. De mensheid hoeft niet te wachten tot het eind der tijden, het heil is er voor Johannes ook nu al. Door dit wonder wordt een hemels moment getoond. Een glimp van het komende paradijs. Het verhaal van de bruiloft te Kana is dan ook een kernverhaal in het Johannes evangelie. Het gehele evangelie wordt samengevat in de beschrijving van de zin, ‘hij toonde zo zijn grootheid’

Jezus laat door dit wonder zien dat het heil nu al – ook al is het soms maar voor even – in ons bestaan doorbreekt. Achter de wolken schijnt de zon.”[52]

[1] Ploeger, Inleiding in de godsdienstpedagogiek, Kampen, 2000, p. 269

[2] Biehl, Symbole, geben zu leren, Einführung in die symboldidaktik anhand der Symbole Hand, Haus und Weg. Neukirchen 1989  p.19

[3] Ploeger, Inleiding in de godsdienstpedagogiek, p. 270

[4] Ploeger, Inleiding in de godsdienstpedagogiek, p. 272

[5] Ploeger, Inleiding in de godsdienstpedagogiek, p. 268

[6] Biehl, Festsymbole, Zum Beispiel: Ostern, Kreative Wahrnehmung als Ort der Symboldidaktik, Neukirchen, 1999, p. 97

[7] Biehl, Symbole geben zu lernen, p. 59

[8] Vergelijk het verhaal over Naboth in 1 Kon. 21.

[9] Schultz, ‘Wine and Strong drink’, p. 936

[10] Blaschke, Lebenswasser, p. 118

[11] Lurker, Wörterbuch biblischer Bilder und Symbole, München, 1987  p. 407

[12] Forstner, Lexikon Christlicher Symbole, Wiesbaden, 2007, p. 89

[13] de Vries, Dictionary of symbols and imagery, p. 487

[14] Forstner, Die Welt der Christlichen Symbole, Innsbruck, 1986, p. 102

[15] de Vries, Dictionary of symbols and imagery, Amsterdam, 1984,  p 503

[16] Forstner, Lexikon Christlicher Symbole,  p. 91

[17] Younger, Men, Gods and Wine, p. 67

[18] Brandsma, ‘Wine press’,  in: W. Bromiley et al,  International Standard Bible Encyclopedia, volume four: Q-Z, Chigago, 1977 – 1988, p. 1072

[19] Früchtel, Mit der Bibel Symbole entdecken, Göttingen, 1991, p. 482

[20] Biehl,  Symbole geben zu lernen, Hand Haus Weg, p. 59

[21] Bittlinger, Wein und Weinbau in der Bibel, p. 73

[22] Drubbel, ‘Wein’, in: H. Haag, Bibel-Lexicon, Tübingen, 1968, p. 1876

[23] Lurker, Wörterbuch, pp. 407 - 408

[24] R.K.H./F.N.H, ‘Weinstock, Weinberg’, H. Burkhardt et al., Das Grosse Bibellexikon, vol. 3, Wuppertal etc., 1987 – 1989, 1677

[25] Het Joodse volk was niet kosmopolitisch maar sterk naar binnen gericht. De eigen familie, het geloof en de  eigen wijngaard waren dat wat waarde gaf in het bestaan. Youger, Men, Gods and Wine, p. 70

[26] Schultz, ‘Wine and strong drink’, p. 936

[27] Den Heyer & Schelling, Symbolen in de Bijbel, woorden en hun betekenis, p. 518

[28] Den Heyer & Schelling, Symbolen in de Bijbel, p. 520

[29] Younger, Men, Gods and wine, p. 69

[30] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole, pp. 91 en 92

[31] Henning, Jerusalemer Bibellexikon, Neuhausen-Stuttgart, 1990

[32] Het ambivalente in de symboliek van wijn wordt wederom duidelijk bij de beschrijving van de druivenoogst. Bij de oogst is een verwijzing naar het eindgericht te vinden. (Openbaring 14:18-20) G. Heinz-Mohr, Lexikon der Symbole, Bilde rund Zeichen der christlichen Kunst, Köln, 1984, p. 303

[33] Augustinus sluit hier op aan in zijn preken: “Herinnert u, broeders, op welke wijze de wijn bereidt wordt: veel druiven hangen aan een rank, doch het sap loopt in hem een tezamen. Daarom heeft Christus dit gesymboliseerd. Hij wilde dat wij met hem verbonden zijn. Hij heeft het mysterie van onze eenduidigheid van stemmen en eenheid bij zijn avondmaal ingewijd.” (Srm CCLXXII; PL 38,1248)

[34] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole,  p. 93

[35] Vieringen met wijn en offers waren gebruikelijk in de wijnproducerende landen. Echter bij het christendom werd wijn het symbool van de eenheid tussen de mens en God. Younger, Men, Gods and wine, p. 69

[36] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole  p. 93

[37] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole  p. 94

[38] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole, p. 95

[39] Lurker, Wörterbuch biblischer Bilde rund Symbole, p. 409

[40] Hirsch, Der Pentateuch (Nachdruck, Tel Aviv 1986 Bd I, 496f) in: Bittlinger

[41] Bittlinger, Wein und Weinbau in der Bibel, p. 73

[42] Lurker, Wörterbuch biblischer Bilder und Symbole, p. 503

[43] De vrucht van de wijnstok speelde een rol in de cultus. De most behoorde tot de eerstelingenoffers (Num 18:12) en wijn werd gebruikt als plengoffer (drankoffer) (Num 15: 1- 12), men dronk het bij gemeenschapsmaaltijden voor God (Deut 14:26) in: Den Heyer  & Schelling, Symbolen in de Bijbel, p. 518

[44] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole, p. 87

[45] Ook in de rabbijnse literatuur wordt er vanuit gegaan dat de boom van kennis een druivenrank was. (Talmud –B Sanhedrin, 478) in: Younger, Men, Gods and wine,  p. 67

[46] Guthermuth, Der Wein und die Bibel, p. 49

[47] Blaschke, Lebenswasser, p. 111

[48] Wijn was een typische bruiloftendrank. Guthermuth, Der Wein und die Bibel, p. 32

[49] Forstner, Lexicon Christlicher Symbole, p. 92

[50] Voor een wijnliefhebber is het een interessante vraag wat voor wijn Jezus uit water gemaakt heeft. Op basis van de toenmalige wijncultuur zou een voorzichtige inschatting gemaakt kunnen worden. De wijnen die het meest gewaardeerd werden in het begin van de jaartelling waren de eerder beschreven zoete witte Griekse wijnen. Dit was de absolute top op wijngebied destijds. Dergelijke Griekse wijnen waren zeldzaam en kostbaar en werden slechts op kleine schaal gemaakt.

In Johannes 2:10 wordt duidelijk dat Jezus een goede wijn aan het bruidspaar en de gasten zal hebben geschonken. Zou Jezus de gasten een goede of een wijn uitzonderlijke kwaliteit hebben geschonken? De ceremoniemeester kon concluderen dat de bruidegom de beste wijn bewaarde tot het einde van het feest.

[51] In de vertelling van het wijnwonder in Kana is mogelijk een hellenistische invloed merkbaar. Kana betekent in grieks riet of roerstok. Het symbool van de begeleidsters van Dionysos. Zo zou  het woord Kana een verwijzing kunnen zijn naar Dionysos. Jezus zou door het wonder als groter dan Dionysos geschetst worden.

De tekst van Johannes 2 is in de kerkelijke liturgie op 6 januari geplaatst, de dag der Epifanie, de dag van de verschijning van Christus. 6 januari was oorspronkelijk de dag van het Dionysusfeest.

De christelijke kerk brengt daarmee tot uitdrukking dat Christus de eigenlijke vervulling is op het verlangen, dat in het hellenisme met de naam Dionysos verbonden was. De wijn van Jezus is beter dan die van Dionysos, in het hellenisme was het slechts een verlangen tot dronkenschap. Bij Jezus krijgt wijn een vollere betekenis. 

Jezus is de ware wijnstok vgl. Joh. 15:1-6 In Hem alleen zijn alle kwaliteiten van een goede wijn(stok) verwerkelijkt.  Het is dus niet zomaar dat Jezus een goede wijn maakte in Kana. In:

G.D.J. Dingemans, Licht uit licht, Gods herscheppende kracht volgens het evangelie van Johannes, Kampen, 1997 p. 49

[52] Dingemans, Licht uit licht, p. 35 ev.